Αποχαιρετισμός στον Κομαντάντε Φιντέλ.. «Οι άνθρωποι δρουν σε ένα κόσμο που δεν επιλέγουν, αλλά αυτοί δίνουν νόημα και φτιάχνουν την Ιστορία»

[παραφράζοντας τον Μαρξ με τον Σαρτρ ως επικήδειος για ένα σύμβολο της γενιάς που ενέπνευσε τα παιδιά «της κόκα κόλα και του Μαρξ», και βοήθησε στη συλλογική δημιουργία της Ελεύθερης Κούβας ως πρότυπο που άλλαξε την Λατινική Αμερική, και γοήτευσε τον πλανήτη..]

“..στου χρόνου την ασπρόμαυρη ροή,

σε βλέπω απ’ του αιώνα την βεράντα,

να κρατάς την κλώστη που έχει κοπεί»[1]

Ο Φιντέλ άνηκε σε εκείνη την ιστορική γενιά των ηγετών της επανάστασης, που βρέθηκε στα μέσα του 20^ου αιώνα να εκφράζει μια επική στιγμή που άλλαξε τον κόσμο για πάντα.. Την στιγμή της διασταύρωσης του οράματος/επικού «μύθου»[2] του κομμουνιστικού εργατικού κινήματος, με το αναδυόμενο κίνημα των αποικιοκρατούμενων λαών.. Και σε εκείνη τη διασταύρωση ο Φιντέλ, όπως και οι βιετναμέζοι πρόσφεραν στην ανθρωπότητα, όχι μόνο την εικόνα μια διαφορετικής μη-δυτικής νεωτερικότητας, με την αδίσταχτη αξιοπρέπεια του ιθαγενή που είναι περήφανος πια για τον/την εαυτό του – αλλά και της νίκης.. εξού και το hasta la Victoria siempre… Και επειδή, ίσως, ήταν ανάμεσα σε Ευρώπη και ΗΠΑ, αλλά και γιατί εξέφρασε την Λατινο-αμερικανική εμπειρία, εκ των πραγμάτων πλουραλιστική [με ρίζες ιθαγενικές αλλά και μορφές μεταλλαγμένης ευρωπαϊκής παράδοσης, όπως η θεολογία της απελευθέρωσης, αλλά και οι μορφές του εργατικού και ριζοσπαστικού κινήματος], η κουβανέζικη εμπειρία πρόσφερε, όχι μόνο μια μορφή σοσιαλισμού στο δυτικό ημισφαίριο, αλλά και εκείνη την μορφή που έγινε σύμβολο των αλλαγών στην Λατινική Αμερική, αλλά και που συμβάδισε στην πορεία του παγκόσμιου κινήματος με τις επιδράσεις των νέων κινημάτων που εμφανίστηκαν μετά τον Μάη του 1968 και ότι ακολούθησε..

Η κουβανέζικη επανάσταση και ότι ακολούθησε κουβαλούσε μέσα της την ολοκλήρωση του αντί-αποικιακού αγώνα που έχει ξεκινήσει στην λατινική Αμερική [σαν κινημάτων των ευρωπαϊκών αποικιακών μητροπόλεων] τον 19^ο αιώνα, και απέκτησε στον 20^ο αιώνα μια σαφή εστίαση ολοκλήρωσης της ανεξαρτησίας με την διεκδίκηση αυτονομίας από τις ΗΠΑ [οι οποίες εφάρμοσαν στην περιοχή την πρώτη μορφή της ηγεμονίας τους σαν διεθνές σύστημα] αλλα και την διεύρυνση των πολιτικών δικαιωμάτων πέρα από τους λευκούς έποικους που κυριαρχούσαν στις περισσότερες λατινοαμερικάνικες χώρες.. Για αυτό και το κεντρικό σύνθημα της κουβανέζικης επανάστασης ήταν «πατρίδα ή θάνατος» - απηχώντας και την ιστορική φράση με την οποία ο Μάο ξεκίνησε την ομιλία του το 1949, όταν μπήκε ο Λαϊκός στρατός στο Πεκίνο: «Η Κίνα στέκει και πάλι στα πόδια της»..

Στη λατινική Αμερική ωστόσο έπρεπε να οικοδομηθεί η εικόνα της «νέας πατρίδας» που θα συμπεριλάμβανε και τους αποκλεισμένους στο εσωτερικό.. Θα έπρεπε δηλαδή να αντιμετωπίσει την εξωτερική εξάρτηση και τον εσωτερικό ρατσισμό που λειτουργούσε σαν είδος εσωτερικού αποικισμού.. Το ότι σήμερα στην Βολιβία υπάρχει πρόεδρος από τους ιθαγενείς, ενώ οι ιθαγενείς/γηγενείς ευρύτερα έχουν πλέον και ρόλο και λόγο στα της λατινικής Αμερικής, είναι ένα από τα έργα που ολοκλήρωσε η κουβανέζικη επανάσταση.. και το εκφράζει άλλωστε ο ποιητής της επανάστασης σήμερα, ο Υποδιοικητής/subcomandate Μάρκος των Ζαπατίστας.. Όπως και η αναδυόμενη παρουσία των γυναικών [ή τέως αντάρτισσα και μετά πρόεδρος Ρούσσεφ στη Βραζιλία είχε ακόμα να αντιμετωπίσει την πατριαρχική προκατάληψη μερίδας των συντηρητικών] αλλά και της ίδιας της έννοιας του πολιτισμικού πλουραλισμού..

Γιατί και μετά την επιτυχία της η κουβανέζικη εμπειρία έπρεπε να αναμετρηθεί με τα λιοντάρια.. Ναι μεν η σοβιετική προστασία απέτρεπε μια εισβολή στον ψυχρό πόλεμο, αλλά οι ΗΠΑ πολέμησαν την Κούβα και με οικονομικό αποκλεισμό και με ψυχολογικό πόλεμο.. Ξαφνικά, οι ΗΠΑ, η χώρα που αντιμετώπιζε με ρατσισμό τους λατινοαμερικάνους μετανάστες, άνοιξε τις πόρτες της μόνο… στους κουβανούς..

Άρα η κουβανέζικη επανάσταση έπρεπε να προσφέρει στους λατινοαμερικάνους ένα πρότυπο οικοδόμησης των χωρών τους που θα συναγωνιζόταν και το βόρειο-αμερικανικό, αλλά ταυτόχρονα έπρεπε και να αντισταθούν στην εύκολη εξαγορά του καταναλωτικού θεάματος που τους πρόσφεραν οι αμερικανικοί πληροφοριακοί/θεαματικοί «βομβαρδισμοί» για τον ‘αμερικανικό τρόπο ζωής’ αν πουλούσαν την επανάσταση.. Το θέαμα το οποίο εξαγόρασε τους ανατολικοευρωπαίους το 1989 - οι οποίοι νοσταλγούν ακόμα εκείνο που έχασαν χωρίς καν να το καταλάβουν σε μερικούς μήνες....

Τα εκεί καθεστώτα δεν μπόρεσαν να έχουν απάντηση.. Αλλά στην λατινική Αμερική παίχτηκε άλλο παιχνίδι – οι ΗΠΑ δεν μπόρεσαν να κάνουν την μεγάλη μεταρρύθμιση που έφερε ντε φάκτο η ήττα του φασισμού το 1945. Στη λατινική Αμερική, οι ΗΠΑ ήταν αιχμάλωτοι της ίδιας της λειτουργίας τους σαν ηγεμόνας.. Βασίστηκαν αναπόφευκτα στους πιο συντηρητικούς και καταπίεσαν κάθε προσπάθεια έστω και ήπιας μεταρρύθμισης, ανοίγοντας έτσι το πεδίο για μια σύγκριση ανάμεσα στην δραματική βελτίωση του επιπέδου ζωής στην Κούβα μετά την επανάσταση και την διάχυτη εξαθλίωση που υπήρχε στην λατινική Αμερική [κεντρική και νότια]..

Έτσι παρά την καταστολή, με πραξικοπήματα [όπως στην Χιλή του Αλλιέντε] και ακροδεξιές συμμορίες [όπως στην Κολομβία και την Κεντρική Αμερική], των κινημάτων της δεκαετία του 1960 και 70 [η μόνη επιτυχημένη επανάσταση τότε ήταν στην Νικαράγουα και οι ΗΠΑ την πολέμησαν με όλα τα μέσα την δεκαετία του 1980 – αλλά άφησε και εκείνη ένα σημάδι δημοκρατικής θεμελίωσης θεσμών] η δυναμική της κοινωνικής αλλαγής με την Κούβα ως συγκριτικό μέτρο επανήλθε την δεκαετία του 1990, και τελικά κέρδισε σαρωτικά μετά το 2000.. Ο Τσάβεζ και η εξέγερση στην Αργεντινή ήταν τα σημεία που πυροδότησαν την αλλαγή, αλλά για όποιον παρακολουθούσε ήταν εμφανές ότι αναδυόταν μια αλλαγή με βαθιές υπόγειες ρίζες.. Και η αλλαγή δεν εστιάστηκε μόνο στην κοινωνική μεταμόρφωση [ουσιαστικά η Κούβα λειτούργησε σαν το φόβητρο – όπως ο κρατικός σοσιαλισμός στην Ευρώπη την δεκαετία του 1940 -50] για να γίνουν αποδεκτές οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις] αλλά επεκτάθηκε και στο ευρύτερο ζήτημα της Λατίνο-αμερικανικής αυτονομιας..

Σήμερα, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοι τους προσπαθούν να εμποδίσουν την διεύρυνση αυτής της αυτονομίας – εμού και το νομικίστικο πραξικόπημα στην Βραζιλία κοκ.. Αλλά ο Φιντέλ μπορεί να νοιώσει φεύγοντας ότι ο κόσμος και κοινωνικά, αλλά και πολιτικά, όσον αφορά την λατινική Αμερική, είναι πια διαφορετικός.. Και ότι η συμμετοχή σε αυτό το έργο ήταν επική.. Αν οι μαρξιστές έχουν δίκαιο ότι ακόμα και αν δεν υπήρχε η Ναπολέων, η εποχή θα τον δημιουργούσε, τότε η «Μεγάλη Μεταμόρφωση» της λατινικής Αμερικής [εσωτερικά και σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο] χρειαζόταν μια Κούβα – σαν μοντέλο, σαν αυτόνομο χώρο, σαν έμπνευση… Ο Φιντέλ και η κουβανέζικη επανάσταση πρόσφεραν το σημείο αναφοράς για την Μεγάλη Μεταμόρφωση…

Και θα πρέπει να αναφέρει κανείς, ότι η συνεισφορά της Κούβας στην ολοκλήρωση της ήττας και της κατάργησης της αποικιοκρατίας διεθνώς δεν ήταν απλώς συμβολική. Η Κούβα στήριξε ενεργητικά το τέλος της αποικιοκρατίας στην Αφρική, στήριξε την ανάπτυξη με το περίφημο σύστημα υγείας της, και στήριξε την διάχυση της επανάστασης με τον συμβολισμό του Τσε και της ελεύθερης επανάστασης που πλανιέται παντού..

Η Κούβα όμως ήταν και ένα μοντέλο σοσιαλισμού, πιο χαμογελαστό, πιο διονυσιακό.. Είχε εν μέρει να κάμει και με την τοπική και ευρύτερη λατινοαμερικάνικη κουλτούρα.. Αλλά είχε να κάμει και με το γεγονός ότι τα ρεύματα που επηρέασαν τον σοσιαλισμό και το κομμουνιστικό κίνημα σε εκείνη την περιοχή ήταν πιο διάχυτα.. Η λατινική Αμερική είχε έτσι και αλλιώς μια πιο στενή σχέση με την Ισπανία, όπου το αναρχοσυνδικαλιστικό κίνημα ήταν το μαζικότερο μέχρι την ήττα της ισπανικής επανάστασης μετά το 1936…

Και εκείνη η ήττα έφερε και στην λατινική Αμερική επιδράσεις.. Η μαυροκόκκινη σημαία των Σαντινίστας, της δεύτερης νικηφόρας επανάστασης στην λατινική Αμερική, αντλούσε τις ρίζες της από την επίδραση των αναρχικών πριν το 1940.. Με αυτήν την έννοια η λατινοαμερικάνικη αριστερά είχε μια πιο δημιουργική συνάντηση του αναρχισμού με τον μαρξισμό.. Άλλωστε η αβρότητα του χωρισμού του Τσε με τον Φιντέλ [ ο ένας θα γύριζε τον κόσμο σαν παγκόσμιος επαναστάτης και ο άλλος θα αναλάμβανε τον ρόλο της οικοδόμησης σαν ηγέτης του σοσιαλισμό σαν πρότυπο και φρούριο αυτονομίας] δεν υπήρξε εμφανώς στην σοβιετική εμπειρία.. Ο Τσε έγινε ένα είδος μεταμοντέρνου σύμβολου της επανάστασης – μαρξιστής, αλλά με ερωτική αύρα, και αναρχική προέκταση σαν ο επαναστάτης που εγκατέλειψε την εξουσία για την «περιπέτεια της επανάστασης»…

Και ο Φιντέλ ο επαναστάτης διανοούμενος που λειτουργούσε σαν χαρισματική μορφή συσπείρωσης μιας κοινωνίας που ήξερε ότι ήταν υπό πολιορκία, αλλά έπρεπε να συνεχίζει την καθημερινότητα της ..Και να άπαντα με την χαρά, το χαμόγελο, της ελευθερίας στην εξαγορά..

Οταν ανατράπηκε ο σοσιαλισμός στην ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ, οι ΗΠΑ οργάνωσαν και πάλι μια εκστρατεία μετανάστευσης [υποσχέσεων για το πώς θα είναι η ζωή αν μεταβούν στις ΗΠΑ] για να φτιάξει ένα κλίμα αποσταθεροποίησης.. Ο Φιντέλ πήγε στην παραλία και βρήκε, αυτούς που έφευγαν – και μίλησε μαζί τους.. Λίγα χρόνια αργότερα ξέσπασε το θέαμα Ελιάν – ένα αγόρι που το πήρε η μητέρα του στις ΗΠΑ.. Εκείνη πέθανε και ξέσπασε διαμάχη για το ποιός θα έπρεπε να πάρει το παιδί – οι συγγενείς στις ΗΠΑ ή ο πατέρας του, που επέμενε να μείνει στην Κούβα.. Εκείνη η συμβολική διαμάχη, που την κέρδισε ο πατέρας, και ο Ελιάν που ήθελε να γυρίσει, παρά τις υποσχέσεις από τις ΗΠΑ, ηταν η συμβολική απάντηση της ελεύθερης Κούβας…

Στο φιλμ «Αρσενικό Θηλυκό» ο Γκοντάρ παραθέτει την φράση «είμαστε τα παιδιά της κόκα κόλα και του Μαρξ».. Προφητικά, λίγα χρόνια πριν τον Μάη του 1968.. Το αμερικανικό εμπάργκο έκοψε το καταναλωτικό είδος «κόκα κόλα» από την Κούβα.. Αλλά οι κουβανοί έφτιαξαν την δική τους εικόνα της μεταμοντέρνας ταύτισης με το χιούμορ του παιχνιδίσματος..

Ο Τσε το είπε χιουμοριστικά στην τηλεόραση μιλώντας για το εμπάργκο – «αυτή είναι η δικιά μας κόκα κόλα.. δεν είναι όπως την άλλη. Αλλά, σαν γιατρός, σαν εγγυώμαι ότι δεν θα πάθετε τίποτα..»..Με ένα παιχνιδιάρικο χαμόγελο σαν αύρα της παραδοχής της πραγματικότητας, αλλά και της αντίστασης που ξέρει να αναζητά την χαρά.. Έτσι οι κουβανοί έφτιαχναν τα αμερικανικά αυτοκίνητα με ανταλλακτικά.. και έγιναν το πρώτο νησί «επαναστατικού τουρισμού».. Δίπλα από τις ΗΠΑ, χωρίς τις ΗΠΑ.. Η κουβανέζικη επανάσταση, όπως και η Νέα Αριστερά της δεκαετίας του 1960, εμπνεύστηκε από τον Μαρξ, αλλά και από τον Σαρτρ και τον Υπαρξισμό.. Από την Ιστορία που δικαιώνει, αλλά και από την αντίληψη ότι ο άνθρωπος φτιάχνει το νόημα της ύπαρξης και δημιουργεί τον κόσμο – και υλικά και σαν νόημα… Ο Φιντέλ και η επανάσταση στην Κούβα έφτιαξαν ένα νόημα που άλλαξε τον κόσμο… και τον έφερε πιο κοντά στην δικαίωση από την ιστορία των αδικημένων, των αποκλεισμένων.. αλλά και της χαράς σαν μέρος της ελευθερίας που συνυπάγεται και την ευθύνη των επιλογών.. Η ισότητα και η ελευθερία.. Τα "μεγάλα κόκκινα στάδια", που έγραφε και ο Ρίτσος από τα ξερονήσια..

Και ο Φιντέλ ήταν και ένα πρωτοποριακό σύμβολο αντίστασης στο θέαμα - η διαλεκτική αντίθεση, η στιγμή της μπρεχτικής αποστασιοποίησης μέσα στο μεταμοντέρνο θέαμα των ΗΠΑ σαν ηγεμονική ιδεολογία.. Άντεξε η κουβανέζικη κοινωνία σε μια τέτοια επίθεση.. Και η εμπειρία του Φιντέλ θα ειναι ένα νόημα που θα παράγει προεκτάσεις και κρυφές διαδρομές και στο μέλλον... Και ο Φιντέλ ήταν ένας αντί-πρωταγωνιστής που κέρδισε για 50 χρόνια και στο χώρο του θεάματος – τους διοργανωτές του..Οι 600 τόσες απόπειρες της CIA να τον δολοφονήσει είναι το ντετέκτιβ στόρι της πραγματικότητας που διεισδύει το θέαμα…  Η μορφή του Φιντέλ, όπως και η μορφή του Μπελογιάννη στην Ελλάδα, εκφράζουν εκείνο το σημείο όπου μια επανάσταση συμπυκνώνει την γοητεία της, και την ανοίγει στο μέλλον.. Κουβαλώντας την «κλωστή» της ιστορικής συνέχειας.. Υπόγεια, αλλά αδίσταχτα..Όπως είναι και η ροή της Ιστορίας..

---

[1] Παραλλαγή της παραλλαγής [στην εκδοχή της Αφροδίτης Μάνου] του τραγουδιού «Ο Μπελογιάννης ζει»…

[2] Με την έννοια του επαναστατικού μύθου του Σορέλ