Τα πολλαπλά σημεία ρήξης στο εσωτερικό της Τουρκίας: Όταν πεθαίνουν οι άντρες και όχι η πατριαρχία - Γυναίκες «σουλτάνες» και «πλιατσικολόγες» στη «νέα Τουρκία»

Η Ayşegül ήταν 15 χρονών όταν βιάστηκε. Αναγκάστηκε, τελικά, να παντρευτεί και να συζήσει με το βιαστή της, υπό την απειλή ότι εάν δεν το έκανε, τότε αυτός «θα τα εξηγούσε όλα στη γειτονιά». Εγκατέλειψε το σχολείο… δεν είπε ποτέ και σε κανένα, ούτε στην οικογένεια της, ούτε στους φίλους της, τί συνέβηκε… κανένας δε θα πίστευε τη δική της ιστορία. Έτσι, αναγκάστηκε να αποκαλεί το βιαστή της «σύζυγο». Απέκτησε μαζί του τέσσερα παιδιά και καθ’ όλη τη διάρκεια του «έγγαμου βίου» το ξυλοκόπημα, η υποτίμηση και ο εκφοβισμός ήταν κομμάτι της ζωής της. «Θα σε θάψω σε αυτό εδώ το σπίτι, να μη μπορεί να σε βρει ούτε η μάνα σου, ούτε το κράτος», ήταν μια από τις «συνηθισμένες» απειλές που δεχόταν για 18 συνολικά χρόνια που έμεινε δίπλα στο συγκεκριμένο άντρα.

Η Ayşegül σκέφτηκε πολλές φορές την αυτοκτονία… τελικά δεν το έπραξε. Εργάστηκε ως καθαρίστρια σε σπίτια και επιχειρήσεις, προσπάθησε στα 18 χρόνια να «προσαρμοστεί»… τελικά, ούτε και αυτό το κατάφερε. Μια νύχτα, για να κρατηθεί στη ζωή από την επίθεση του «συζύγου» της, τον σκότωσε. Όπως ακριβώς και η Zekine από τη Malatya… όπως η Fatma από την Afyon… όπως ακριβώς τον προηγούμενο χρόνο, η Gülfidan από την Bursa.

Μόνο τον Ιανουάριο του 2015, τρεις γυναίκες σκότωσαν τους συζύγους τους, για να κρατηθούν στη ζωή. Η κοινωνία της Τουρκίας σήμερα φαίνεται να περνά από το στάδιο της ανάγκης θανάτου της «πατριαρχίας και του ανδρισμού» σε ένα στάδιο που θα πεθαίνουν οι ίδιοι οι άντρες. Και αυτό το πέρασμα γίνεται ακριβώς γιατί είναι τελικά πολύ δύσκολο να είσαι γυναίκα στην Τουρκία. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στατιστικά του Συνδέσμου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στη χώρα, το 2014 σκοτώθηκαν 296 γυναίκες μετά από επιθέσεις αντρών, 776 γυναίκες τραυματίστηκαν και 142 γυναίκες βιάστηκαν ή/και παρενοχλήθηκαν σεξουαλικά.

Η δολοφονία της Özgecan Aslan, λοιπόν, ήταν μια τραγική υπενθύμιση για την κατάσταση της γυναίκας και των δικαιωμάτων της. Η 20χρονη Özgecan, φοιτήτρια ψυχολογίας, απήχθη την Τετάρτη στις 11 Φεβρουαρίου 2015, ενώ επέστρεφε στο σπίτι της. Ο οδηγός του λεωφορείου επιχείρησε να τη βιάσει. Αυτή τον απώθησε προσωρινά με σπρέι πιπεριού… αυτό το απαραίτητο, πλέον, που βρίσκεται στις τσάντες πολλών άλλων νεαρών κοπελών, οι οποίες τυγχάνει να κυκλοφορούν μόνες. Τελικά, ο δράστης τη σκότωσε μαχαιρώνοντάς την πολλές φορές. Τη χτύπησε στο κεφάλι με ένα σιδερένιο σωλήνα. Τρεις μέρες μετά, η σορός της Özgecan ανακαλύφθηκε απανθρακωμένη στην κοίτη ενός ποταμού στην επαρχία Mersin. Και για την ιστορία, ας σημειωθεί ότι εκτός από τον οδηγό του λεωφορείου, συνελήφθησαν επίσης ο πατέρας του και ένας φίλος του.

Ο τρόπος με τον οποίο έγινε το έγκλημα, δημιούργησε τέτοιες δυναμικές που στην ακραία τους έκφραση έφτασαν μέχρι και σε ένα ιδιότυπο αντικατοπτρισμό μίσους ενάντια στα χαρακτηριστικά του «αρσενικού», έτσι όπως αυτά κυριαρχούν στο δημόσιο χώρο. Όμως, την ίδια στιγμή η καθολική κατακραυγή επανέφερε στο προσκήνιο πολυσύνθετες και συγκρουόμενες αντιλήψεις για την ίδια τη γυναίκα και τη θέση της. Κάτι που ουσιαστικά αποτελεί την προέκταση της αντιπαράθεσης των διαφορετικών οραμάτων γύρω από το κυρίαρχό πλαίσιο της «νέας Τουρκίας». Δηλαδή αυτού του νέου ηγεμονικού λόγου και πράξης, των οποίων ο απόλυτος φορέας και εκφραστής είναι το ισλαμικό κίνημα.

Η Haseki Sultan[1] στο σπίτι ή στο ροζ λεωφορείο!

Ο Nurullah Ardıç, καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Şehir της Κωνσταντινούπολης, λίγες ώρες μετά την ανακάλυψη του πτώματος της Özgecan έγραψε στο twitter τα εξής: «Παρά να ιδεολογικοποιούμε τους βιασμούς/σεξουαλικές παρενοχλήσεις, ας βγάλουμε ωφέλιμα συμπεράσματα: εφαρμογή των ειδικών για τις γυναίκες ροζ λεωφορείων». Ο Nurullah Ardıç δεν είναι τυχαίος καθηγητής. Είναι για πολλά χρόνια συνεργάτης του Πρωθυπουργού Davutoğlu και θεωρείται ένας από τους γνωστότερους Μουσουλμάνους διανοούμενους[2]. Είναι συνεπώς μια προσωπικότητα που εκπροσωπεί ένα είδος συνέχειας του ισλαμικού κινήματος της Τουρκίας και ιδιαίτερα του Κινήματος Εθνικής Άποψης (Milli Görüş) υπό την ηγεσία του Necmettin Erbakan. Άλλωστε το «ωφέλιμο συμπέρασμα» διαχωρισμού των λεωφορείων σε αντρικά και γυναικεία (προφανώς το ροζ χρησιμοποιείται και εδώ ως το «χαριτωμένο γυναικείο» χρώμα) ήταν μια παλαιότερη θέση του συγκεκριμένου ισλαμικού κινήματος κατά τις δεκαετίες 1980 και 1990[3], η οποία συχνά-πυκνά επανέρχεται και από διάφορα στελέχη του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ).   

Η επανάληψη της θέσης για «γυναικεία ροζ λεωφορεία», μάλιστα μετά την αποκάλυψη του τραγικού θανάτου ακόμα μιας νεαρής, έφερε στο προσκήνιο αποσπάσματα από την ευρύτερη ηγεμονική πολιτική στην Τουρκία σήμερα: την «πολιτισμική παλινόρθωση», γνήσιος εκπρόσωπος της οποίας στο θεωρητικό επίπεδο είναι ο ίδιος ο Πρωθυπουργός. Η πολιτισμική παλινόρθωση στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι τίποτε άλλο από την αμφισβήτηση του ξένου-δυτικότροπου κεμαλικού αξιακού πλαισίου και την επαναφορά των «αυθεντικών αξιών» της Ανατολίας. Αυτών, δηλαδή, που ο κεμαλικός εκδυτικισμός (και όχι μόνο) επιδίωξε να περιθωριοποιήσει, όλες τις προηγούμενες δεκαετίες από την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι η πολιτισμική παλινόρθωση είναι δομικό κομμάτι του πολιτικού προγράμματος της «νέας Τουρκίας», όπως χαρακτηριστικά ονομάστηκε το νέο μανιφέστο του ΑΚΡ. Το επίκεντρο της παλινόρθωσης αυτής είναι φυσικά ο εκσυγχρονισμός της οθωμανικής και ισλαμικής εμπειρίας της Ανατολίας.

Σε αυτά τα θεωρητικά πλαίσια, η θέση της γυναίκας είναι «μοναδική» και «ιδιαίτερη». Η γυναίκα θα πρέπει να είναι «σουλτάνα»… αλλά στο σπίτι. Η γυναίκα, «λόγω της φύσης της» - όπως υποστηρίζει το ΑΚΡ – είναι μια μοναδική ύπαρξη, μια εμβληματική παρουσία ανάμεσα στην οικογένεια, θεσμός ο οποίος ιεροποιείται ως το βασικό κύτταρο της κοινωνίας της «νέας Τουρκίας». Η λειτουργία της γυναίκας είναι συνεπώς πολύ συγκεκριμένη: η αναπαραγωγή και η φροντίδα αυτού του βασικού κυττάρου (οικογένειας) του «έθνους – millet». Υπό αυτή την έννοια, η γυναίκα αξίζει κάθε προστασίας, αξίζει κάθε προσοχής, εφόσον ως η «σουλτάνα» του σπιτιού (και μόνο) θα μεριμνά για την αναπαραγωγή και την ηθική τάξη. Άλλωστε η ίδια η γυναικεία μορφή, κατά το ισλαμικό κίνημα, αποτελεί δομικό κομμάτι της ευρύτερης ηθικής τάξης, εφόσον εξακολουθεί να παραμένει η «σουλτάνα του σπιτιού». Στο ίδιο πλαίσιο, ο αντρικός ρόλος συμπεριλαμβάνει την αποστολή προστασίας της γυναίκας, δηλαδή της «φρούρησης» της μορφής εκείνης που ως μέρος της ηθικής τάξης επιβεβαιώνει ανάμεσα σε άλλα και την ικανότητα του αρχηγού της οικογένειας στην αναπαραγωγή.

Η πρώτη αντίδραση του Πρωθυπουργού της Τουρκίας μετά την ανεύρεση του πτώματος της Özgecan ήταν ενδεικτική του πιο πάνω πλαισίου. Απευθυνόμενος σε γυναικείο πλήθος σε συνέδριο του ΑΚΡ, ο Davutoğlu ανέφερε χαρακτηριστικά: «Η δική σας ασφάλεια είναι η δική μας αξιοπρέπεια»[4]. Με αυτό τον τρόπο, η συγκεκριμενοποίηση της θέσης της γυναίκας στην Τουρκία σήμερα, έτσι όπως φαίνεται από τον ηγεμονικό λόγο, αποτελεί κομμάτι στρατηγικής σημασίας για την κατασκευή αυτής της «νέας κοινωνίας».

Οι γυναίκες που έμειναν εκτός «νέας Τουρκίας»…

Το έθνος-millet είναι ένα ομοιογενές σύνολο που διακρίνεται καταρχήν από τη θρησκευτική του ταυτότητα, αλλά και από την αφοσίωση που επιδεικνύει στην «υπόθεση-αγώνα» της ηγεσίας (ΑΚΡ) και του ηγέτη (Erdoğan). Επομένως, η γυναίκα χειραφετείται και καταξιώνεται μόνο μέσα από την ιερή της αποστολή και μόνο εφόσον αυτή η αποστολή υλοποιείται στα ευρύτερα πλαίσια της «νέας Τουρκίας». Η οποιαδήποτε άλλη διεκδίκηση των γυναικών δεν μπορεί να οδηγήσει σε αυτή την ιδιότυπη «ισλαμική χειραφέτηση», θεωρείται ξένη-δυτικότροπη και ολίγον «απειλητική» για την υποσχόμενη «ηθική τάξη».

Εάν για παράδειγμα οι διαδηλωτές στο Gezi ως μια ευθεία αντιπολίτευση ενάντια στη «νέα Τουρκία» του ΑΚΡ, καταγράφηκαν ως «τραμπούκοι, πλιατσικολόγοι, μακρυμάλληδες» στον πολιτικό λόγο του Erdoğan, κατά τον ίδιο τρόπο σήμερα οι φεμινίστριες που διαμαρτύρονται για τη βία ενάντια στις γυναίκες είναι «ξένο σώμα». «Υπάρχουν κάτι φεμινίστριες που όταν τους λέμε ότι η γυναίκα είναι παρακαταθήκη στον άντρα της, διαμαρτύρονται. Ε… δεν ξέρουν τίποτε από τον πολιτισμό μας αυτές!», ανέφερε ο Erdoğan. Εάν οι Κούρδοι του ΡΚΚ και η επιτυχία στην πόλη Kobane αποτελούν τους «τρομοκράτες» που αμφισβητούν την κορπορατίστικη «μουσουλμανική αδελφότητα» μεταξύ Τούρκων και Κούρδων εντός Τουρκίας, κατά τον ίδιο τρόπο οι χιλιάδες γυναίκες που χόρεψαν στις πλατείες της χώρας ως μια εναλλακτική μορφή ευαισθητοποίησης για τα φαινόμενα βίας, απαξιώνονται. «Αντί να χορεύετε στο άκουσμα ενός τραγικού θανάτου, θα ήταν καλύτερα να προσεύχεστε… που ξανακούστηκε στο δικό μας πολιτισμό να χορεύεις;», ήταν η άλλη χαρακτηριστική αντίδραση του Erdoğan.

Όντως, ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του γυναικείου κινήματος στην Τουρκία λειτούργησε με τρόπο που επανέφερε, έστω και ασυνείδητα, το πνεύμα του Gezi του καλοκαιριού του 2013. Τα συνθήματα και ο λόγος που αναπτύχθηκε τις προηγούμενες μέρες στις διαμαρτυρίες ενάντια στη θυματοποίηση των γυναικών, ήταν σε ευθεία αντιπαράθεση με το πολιτισμικό πλαίσιο που επιβάλλει το ΑΚΡ. Ακόμα και η έκφραση του πόνου και της λύπης με ισλαμικούς όρους, ήταν ζήτημα κριτικής προσέγγισης από τις διάφορες φεμινιστικές, αλλά και όχι μόνο, οργανώσεις στη χώρα. Για παράδειγμα οι οργανωμένοι οπαδοί της Beşiktaş ύψωσαν το πανό «Σήμερα δε θρηνούμε, είμαστε σε εξέγερση». Η Πλατφόρμα για τα Δικαιώματα της Γυναίκας διοργάνωσε πολλές εκδηλώσεις κάτω από το γενικό τίτλο «Η Özgecan Aslan, είναι η δική μας εξέγερση».

Τελικά, ο θάνατος της Özgecan υπενθύμισε σε όλους, όχι μόνο την κατάσταση της γυναίκας και των δικαιωμάτων της, αλλά και την πόλωση που επικρατεί στη χώρα. Εάν το 50% της κοινωνίας σήμερα αφοσιώνεται στο όραμα της «νέας Τουρκίας» του Erdoğan, το υπόλοιπο 50% είναι αυτό για το οποίο ο Αντιπρόεδρος της τουρκικής κυβέρνησης, Bülent Arinç, πρόσφατα παραδέχτηκε πως «μας κοιτάζει με μίσος». Είναι εκείνο το 50%, το οποίο χωρίς να χαρακτηρίζεται από ομοιογένεια στην πολιτική του πρόταση, διακρίνεται περισσότερο για το «αντί Erdoğan» περιεχόμενο που δίνει στην δραστηριότητα του.

Όντως, ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του γυναικείου κινήματος στην Τουρκία λειτούργησε με τρόπο που επανέφερε, έστω και ασυνείδητα, το πνεύμα του Gezi του καλοκαιριού του 2013…Ακόμα και η έκφραση του πόνου και της λύπης με ισλαμικούς όρους, ήταν ζήτημα κριτικής προσέγγισης από τις διάφορες φεμινιστικές, αλλά και όχι μόνο, οργανώσεις στη χώρα. Για παράδειγμα οι οργανωμένοι οπαδοί της Beşiktaş ύψωσαν το πανό «Σήμερα δε θρηνούμε, είμαστε σε εξέγερση»…Τελικά, ο θάνατος της Özgecan υπενθύμισε σε όλους, …και την πόλωση που επικρατεί στη χώρα. Εάν το 50% της κοινωνίας σήμερα αφοσιώνεται στο όραμα της «νέας Τουρκίας» του Erdoğan, το υπόλοιπο 50% είναι αυτό για το οποίο ο Αντιπρόεδρος της τουρκικής κυβέρνησης, Bülent Arinç, πρόσφατα παραδέχτηκε πως «μας κοιτάζει με μίσος».

---

[1] “Haseki” ονομαζόταν η σουλτάνα (Sultan), δηλαδή μια από τις γυναίκες του σουλτάνου, η οποία όμως έφερνε στον κόσμο το πρώτο του αρσενικό παιδί. Για την «προσφορά» της αυτή, είχε εξέχουσα θέση στο Χαρέμι, αλλά και στο πλευρό του Σουλτάνου. Ήταν από τις σημαντικότερες μορφές αναπαραγωγής και επιβεβαίωσης της πατριαρχικής εξουσίας των Οθωμανών.

[2] Για όποια χρησιμότητα μπορεί να έχει η πληροφορία, στον τελευταίο συλλογικό τόμο που επιμελήθηκε ο Ardıç με τίτλο «Παγκόσμιοι Μετασχηματισμοί», ο οποίος κυκλοφόρησε το 2012, φιλοξενείται άρθρο του τότε Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας, Ahmet Davutoğlu.

[3] Για παράδειγμα, το 1989 ο τότε Δήμαρχος Ικονίου (Konya), Halil Ürün, ηγετικό στέλεχος του Κόμματος Ευημερίας (Refah Partisi) του Erbakan, επιδίωξε να εφαρμόσει το διαχωρισμό των λεωφορείων, αλλά λόγω ισχυρών αντιδράσεων σταμάτησε.

[4] Başbakan’dan el fatiha”, Cumhuriyet, 16 Φεβρουαρίου 2015.